Sıtma aşısı üretmek için sivrisineklerin tükürük bezlerine ihtiyaç vardır. Bu işlem elle tek tek sivrisineklerin başlarını keserek yapılır. Ancak şimdi 30 sivrisineğin aynı anda başlarını kesmeye yarayan bir çalışma yapıldı.Sıtma nedeniyle henüz çok kısa bir süre önce -2016'da- 440 bin kişi öldü. Sıtma aşısı üretmek oldukça zahmetli bir iştir. Çünkü sivrisineklerin tükürük bezlerine ihtiyaç vardır ve bu işlem için her bir sivrisineğin başı elle kesilmek zorundadır. Biyoteknoloji firması Sanaria'nın, sıtma aşısı üretmek için sivrisineklerdeki sıtma tutan tükürük bezlerini çıkarması ve parçalaması gerekiyor. Bu işlemi yaparken de uzmanlar elle yapmalarından ötürü parazite yakalanabilir. Bu özenli süreci hızlandırmak için teknisyenlerin kullanabilecekleri bir sivrisinek giyotini inşa ettiler. Sanaria firması ve Johns Hopkins Üniversitesi'nden uzmanlar bu giyotini yapmak için ortak oldu. Tamamen otomatik bir robotik giyotinin hedefine doğru atılan ilk adım, Sanaria'nın etkili sıtma aşısını üretmesine yardımcı olabilir.Onlarca yıldır çalışılmasına rağmen, sıtma aşısı hala yaygın değildir. İlk sebep, sıtmaya neden olan mikrobun karmaşık yaşam döngüsüdür; Plasmodium falciparum sıtma bulaştıran türdür. Nispeten basit yaşam döngüleri olan bir bakteri veya virüsün aksine, bu protozoan parazit hem sivrisineklerde hem de insanlarda gelişir. Bu hücre türü karaciğere yerleşerek çoğalır, kırmızı kan hücrelerine bulaşır.
Sıtma aşısının arkasındaki fikir bağışıklık sisteminin güçlendirilmesi
Aşının arkasındaki fikir, vücudun istilacılarla savaşması için kendi bağışıklık sistemini teşvik etmektir. Örneğin bir grip aşısı, vücudunuzu kandırmak için sizi virüsün etkisiz hale getirdiği bir versiyonunu kullanıyor ve sizi gerçek grip virüsünden koruyan antikor üretimini artırıyor. Ancak sıtma paraziti ile araştırmacılar, bu parazite karşı korumanız gereken bağışıklık tepkisinin bakteri veya virüs aşılarından çok daha yüksek olduğunu buldu.Tüm bu zorluklarla bile, GSK tarafından yapılan RTS, S adı verilen umut verici bir sıtma aşısı Afrika'da denenmiştir. 5 -17 aylık bebek grubunda, RTS, S, sıtmayı yüzde 40 oranında azalttı, bu da 10 sıtmadan 4'ünü engelleyebileceği anlamına geliyor. Buna göre, Dünya Sağlık Örgütü şu anda Gana, Kenya ve Malavi'de yaklaşık bir milyon çocuğa ulaşması beklenen aşının pilot tanıtımını koordine ediyor.Sanaria'nın geliştirdiği şey biraz farklı. Parazitten tek bir protein kullanmak yerine, düşük doz radyasyonla etkisiz hale getirilmiş olan 5 binden fazla proteinle birlikte gelen tüm parazitleri kullanıyor. Sanaria’nın PfSPZ adı verilen aşısının, insan vücudundaki parazitlere karaciğerde geliştikçe saldırmaları için katil T hücrelerini uyararak çalıştığı düşünülmekte. 2017'de Mali'de yapılan bir çalışmada araştırmacılar, aşı yapılan yetişkin katılımcıların yüzde 66'sının, plasebo verilen katılımcıların yüzde 93'üne kıyasla sıtma enfeksiyonu geliştirmeye son verdiğini ortaya çıkardı. (Sıtma aşısı uzmanları, test yerlerinin ve katılımcı popülasyonlarının farklı olduğu için bir aşının diğerine karşı doğrudan etkinliğini karşılaştırmanın zor olduğu konusunda uyarıyor.)Sanaria aşı ekstraksiyon, immünoloji ve model sistemleri genel müdürü Sumana Chakravarty, “Tek tek her sivrisinekleri karnından tutuyoruz ve sonra başını vücuttan ayırıyoruz ve bezleri sıkıyoruz. Bu sıkma işlemi sadece bezin ve yakın çevresindeki malzemenin, değerli parazitlerimizin bulunduğu yer olan sivrisinekten çıkmasını sağlar, başka bir şey yapmaz” diyor.Bu sivrisinek cerrahları günde altı saat, haftada üç gün, iki ay boyunca çalışıyor. Sanaria aşı üretim kampanyasına başladığında, bir disektör saatte yaklaşık 60 sivrisinekten parazit çıkarabilir. Şimdi, tüm bu eğitimlere bakıldığında, saatte ortalama 300 sivrisinekten parazit alan insanlar var. Süreci otomatikleştirmek, kısmen de olsa, teorik olarak bu oranı daha da yükseltecektir.Peki neden tüm bu çabalar? İkisi de etkinlik gösteriyorsa neden iki tür sıtma aşısı kullanmalı? Çünkü her birinin kendi güçlü yanları var. NIH'de sıtmayı inceleyen ve geçmişte Sanaria ile işbirliği yapan Patrick Duffy, "PfSPZ aşısının, yetişkinlerde sıtma mevsiminde enfeksiyon riskini önlediği, RTS, S'nin ise önlemediği tespit edildi" diyor. Öte yandan, RTS, S'nin PfSPZ'nin aksine çocuklarda klinik sıtmayı azalttığı görülmektedir.Sıtmaya karşı savaşta bu noktaya geldiğimiz gerçeği bir bilim harikasıdır. Sadece on yıllar önce, sıtma aşısının mümkün olabileceği konusunda çok fazla kuşku vardı.Kaynak; Wired