Kum fırtınası, ya da toz fırtınası, kuvvetli rüzgarların yerden büyük miktarda toz ya da kumu kaldırması ile oluşan hava olaylardır. Kum fırtınalarının çevresel, ekonomik ve insan sağlığı bakımından önemli etkileri olduğu geçtiğimiz on yıllarda ortaya çıkarılmış ve daha fazla çalışılmaya başlanmıştır. Bununla birlikte küresel iklim değişikliğinin sebep olduğu kuraklık ve hava olaylarının kum ve toz fırtınalarını arttıracağı tahmin edilmekte.
Kum fırtınası nedir?
Kum fırtınası, ya da toz fırtınası, kurak ve yarı kurak bölgelerde sık yaşanan, yüzeydeki kum, kil, toz gibi ince partiküllerin taşındığı bir hava olayıdır. Genel olarak fırtınaların oluşturduğu basınç farkının yarattığı hava akımlarıyla oluşur. Kum fırtınası genel olarak çöl tozlarının oluşturduğu fırtınalar için kullanılan bir terimdir. Toz fırtınası ise daha küçük partiküllerin sebep olduğu fırtınaları daha iyi anlatmaktadır. Yerden fırtına ile kalkan partiküller yüzlerce kilometreden binlerce kilometreye kadar taşınabilir. Yeryüzüne temas eden atmosferin en alt katmanı troposferdeki aerosollerin neredeyse %40 kadarı rüzgar erozyonuyla uçan toz partikülleridir. Dünya Meteoroloji Örgütü “toz fırtınası”nı hava türbülanslarıyla atmosfere yüksek miktarda karışan toz parçacıklarının göz hizasında yatay görüş mesafesini 1000m‘nin altına düşüren hava olayı olarak tanımlamıştır. Kum ve toz fırtınalarında PM10 konsantrasyonları 5500 μg/m3‘ten fazla partikül bulunur.
Troposferdeki bu partiküllerin ana kaynakları Kuzey Afrika‘nın kurak bölgeleri, Arap Yarımadası, Orta Asya ve Çin‘dir. Bununla birlikte miktar olarak daha az olsa da Avustralya, Amerika ve Güney Afrika‘da bu katmandaki toz varlığına önemli katkı yapar. Simülasyonlarla yapılan çalışmalar; yıllık 1 ila 3 gigaton tozun atmosfere salındığını ortaya çıkarmıştır.
Türkiye’de kum fırtınaları
Türkiye genel olarak Orta Doğu ve kuzey Afrika çöllerinden toz fırtınasıyla kalkan toz taşınımından etkilenir ve dönem dönem bu hava olayları gözlemlenir. Bunun yanı sıra daha küçük ölçekte yerel olarak da kum fırtınası ya da toz fırtınası yaşar ve kendi içinde de toz taşınımı olayları gözlemlenir. Örneğin 2020 Eylül ayında Polatlı’da gerçekleşen toz ve kum fırtınası yerel olarak gerçekleşmiştir.
Kum ve toz fırtınalarının küresel iklim değişikliğinin arttırdığı kuraklıkla beraber artması beklenmektedir. Küresel iklim değişimine en duyarlı alanlar arasında olan Doğu Akdeniz Havzası ve Orta Doğu’da toz ve kum fırtınalarının sıklığı artabilir. Türkiye’de özellikle Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu bölgesinde Konya, Karaman, Niğde, Nevşehir bölgesindeki kurak ve yarı kurak alanlardan toz kalkışının artması ve ayrıca Orta Doğu ve Kuzey Afrika’dan daha fazla toz taşınımı beklenmektedir.
Kum fırtınası nasıl oluşur?
Kum fırtınaları kurak ve yarı kurak bölgelerde fırtına ve kuvvetli hava akımlarıyla oluşur. Fırtınanın yarattığı basınç gradienti kuvvetli hava akımları yaratır ve bu kuvvetli hava akımları yerde birikmiş olan kum ve toz partiküllerini havalandırır. Kuraklık ve rüzgar kum ve toz fırtınalarının oluşmasını belirleyen iki ana faktördür. Toz ve kum fırıtınasındaki partiküllerin çoğunu silika içerikli mineraller oluşturur.
Afrika, Orta Doğu ve Asya çöllerinin olduğu bölgeye “Tozlu Kuşak” ismi verilir. Her yıl çöllerden atmosfere yaklaşık 2 milyar ton tozun karıştığı tahmin edilmektedir. Sahara bölgesi ise atmosfere karışan tozlarda en önemli yeri tutmaktadır. Her yıl atmosfere salınan çöl tozlarının neredeyse yarısı Sahara’dan yayılır. Afrika ve Orta Doğudan yayılan tozlar ise neredeyse %70’ni oluşturmaktadır.
Kum fırtınalarının etkileri
Kum ve toz fırtınalarının olumlu ve olumsuz hem bölgesel hem de küresel ölçekte pek çok etkisi bulunmaktadır. Kum fırtınalarıyla atmosfere karışan toz partiküllerinin küresel olarak iklim ve biyokimyasal döngülere büyük etkisi olduğu bilinmektedir. Örneğin atmosferdeki toz partikülleri güneş radyasyonunu absorblama ve yansıtma gibi etkilere sahip olduğundan iklim için önem taşır.
Kum fırtınalarının ve bu fırtınalarla atmosfere karışan minerallerin uzak mesafelere taşındığı bilinmektedir. Bu mineraller taşındıkları yerlerde biyokimyasal döngüleri etkilerler. Tropikal ormanlarda ve okyanuslarda olumlu etkilere sahiptirler. Örneğin atmosfere karışan Sahara tozu atlas okyanusu üzerinden Amerika kıtasına taşınır. Bu taşınım sırasında, Sahara tozları Atlas Okyanusundaki fitoplanktonlar için mineral besin sağlar. Bununla birlikte Demir yönünden zengin olan bu tozlar, yağmur ormanlarında da olumlu etkiler yapar ve besin kaynağı olur.
Kum ve toz fırtınaları insan sağlığı için olumsuz etkilere sahiptir. Kronik hastalığı olanlar, çocuklar, hamileler ve yaşlılar kum ve toz fırtınalarına en hassas gruplardır. Bununla birlikte kum ve toz fırtınaları mikrobiyal ajanların taşınmasına da sebep olabilmektedir. Afrika’da görülen kimi menenjit vakalarının, kum ve tozla fırtınalarıyla taşınan patojenden kaynaklandığı tespit edilmiştir.
Kum fırtınaları ve toz fırtınaları ayrıca havacılık ve ulaşımı da olumsuz etkilemektedir. Görüşün çok kısaldığı ve kuvvetli rüzgarların yaşandığı bu fırtınalarda ulaşım aksamaktadır.
Kum fırtınalarından nasıl korunulur?
Kum fırtınası ya da toz fırtınası yaşandığında, hem şiddetli rüzgar hem de havada hızla savrulan partiküllerden korunmak gereklidir. Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) bir toz fırtınası durumunda uygulanması gerekenleri kısa bir video ile açıklamıştır. AFAD’ın toz fırtınası durumunda yapılmasını önerdiği durumlar şunlardır:
- Ağzın ve burnun bir maskeyle, eğer maske yoksa giysi veya kumaşla kapatılması.
- Gözlerin korunması
- Sığınacak korunaklı bir yer bulunması
- Kum ve toz fırtınalarının yere yakın alanlarda daha şiddetli olması sebebiyle yüksek bir yere çıkılması.
- Uçan nesnelere karşı dikkatli olunması.
- Fırtına geçene kadar mümkün olduğu kadar bulunulan yerde beklenmesi
Kaynaklar:
Dündar, C. (2019). BÜYÜK AKDENİZ HAVZASINDA KUM VE TOZ FIRTINALARININ İNCELENMESİ VE TÜRKİYE’Yİ ETKİLEYEN TOZ KAYNAK BÖLGELERİNİN BELİRLENMESİ.
Hofer, J., Althausen, D., Abdullaev, S. F., Makhmudov, A. N., Nazarov, B. I., Schettler, G., … & Heinold, B. (2017). Long-term profiling of mineral dust and pollution aerosol with multiwavelength polarization Raman lidar at the Central Asian site of Dushanbe, Tajikistan: case studies. Atmospheric Chemistry and Physics, 17(23), 14559-14577.
Kapak Görseli: Hint okyanusu üzerinde kum fırtınası, Onslow, Brett Martin/REUTERS
