İdrîsî uzun ismiyle Ebû Abdullâh Muhammed İbn Muhammed İbn Abdullâh İbn İdrîs eş-Şerîf es-Sebtî, coğrafya ve kartografya alanında önemli yapıtları olan coğrafyacılardan biridir. Ancak yaşamı hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Bunun bir sebebi olarak Sicilya Norman kralları II. Roger’in ve I.Guillaume’un hizmetinde bulunmuş olabileceği görülmektedir. İdrîsî 1100 yılında Sebte’de doğmuştur. Daha sonra Kordoba’da öğrenim görmüştür. İspanya ve Kuzey Afrika’da uzun seyahatlere çıkmıştır. Daha sonra II. Roger’in tahtta olduğu ilk dönemlerde Sicilya’da Palermo’ya yerleştiği ve 1166’da burada öldüğü belirlenmiştir.
İdrîsî pek çok uzun gezide bulunmuştur. İspanya, Portekiz, Fransa’nın Atlas okyanusu kıyıları, Güney İngiltere, Kuzey Afrika gibi pek çok yere gitmiş, genç yaşlarında da Anadolu’ya gelmiştir. Bu gezileri değerli bilgileri toplaması için çok faydalı olmuştur. İdrîsî, 1145’te Kralı II. Roger’in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Kralı II. Roger, Dünya haritalarının yeterli olmadığını, daha iyi bir dünya haritası geliştirmesini istemiştir. Bununla birlikte İdrîsî’ye pek çok olanak sağlanmıştır. Böylece meşhur eseri Kitab el-Rucerî (Roger’in Kitabı)’nı tamamlamış ve krala takdim etmiştir. Bu kitabın diğer adı Nüzhet el-Müştâk fî İhtirâk el-Âfâk’tır (Dünyanın Aşılmış Ufuklarında Zevkli Bir Gezinti). Bu kitabın yanı sıra kral için gümüş üzerine işlenmiş dairesel bir dünya haritası hazırlamıştır. Bu haritaya Tabula Rogeriana denir. Ancak Kralın ölümünden sonra çıkan isyanda bu harita isyancılar tarafından parçalanıp bölüşülmüştür.
İdrîsî ‘nin çizdiği Dünya haritası
Nüzhet el-Müştâk fî İhtirâk el-Âfâk (Dünyanın Aşılmış Ufuklarında Zevkli Bir Gezinti) kitabı, dönemi için Dünya’nın en iyi tasvirlerini içeren, yedi iklimi ele alan bir eserdir. Kitapta her iklim için on bülüm bulunur. Girişinde ise genel dünya haritasının yanı sıra bölgesel haritalar da vardır. Bu eserde İdrîsî, pek çok İslam coğrafyacısının eserinden faydalandığı gibi Ptolemaios’un Coğrafya‘sından da faydalanmış, gerekli yerlerde de hataları düzeltmiştir. Coğrafi bilgiler ve iklim bilgilerinden başka bu eserde farklı bilgilerde yer alır. İdrîsî kitapta yer çekiminden bahsetmiş, mıknatısın demiri çekmesi gibi, yerin de cisimleri çektiğini, bırakılan bir cisimin bu sebeple düştüğünü yazmıştır.
İdrîsî’nin ikinci çalışması ise Kitâb-ı Edviye fî El-Müfrede veya kısaca Kitab el-Müfredât’tır. İsmi “İlaçlar Üzerine” anlamına gelen bu eserde botanik, zooloji ve eczacılıkla ilgili bilgiler vardır. İbn eI-Baytâr’ın bu eserden çokça yararlandığı bilinmektedir.
İdrisi’nin hayatı
İdrisi’nin doğum yeri konusu hala tartışmalı olarak ele alınır. Çünkü çeşitli kaynaklar, farklı doğum yerleri hakkında iddialarda bulunmaktadır. Bazı kaynaklar, İdrisi’nin Sebte (Ceuta) şehrinde doğduğunu belirtirken, diğerleri onun Batı Sicilya kıyısındaki Madara’da doğduğunu iddia etmektedir. Bu konudaki belirsizlik, İdrisi’nin kökenleriyle ilgili önemli bir soru işareti olarak kalmaktadır.
İdrisi’nin eğitimi hakkında daha fazla bilgi bulunmaktadır. Bilinen en yaygın bilgiye göre, İdrisi öğrenimini Kurtuba’da tamamlamıştır. Kurtuba o dönemde Endülüs İslam medeniyetinin önemli bir merkeziydi ve İdrisi’nin eğitim aldığı yer olarak kabul edilir.
İdrisi’nin hayatı hakkında net kaynaklar bulunmamaktadır. O döneme ait olduğu belirtilen kimi kaynaklarsa günümüze ulaşmamıştır. Kendisi de kendi eserlerinde hayatı hakkında çok az bilgi vermiştir. Bu nedenle İdrisi’nin yaşamının çoğu gizemli bir şekilde kayıp olmuştur.
İzzeddîn Aybeg bin Abdillâh es-Safedî’nin el-Vâfî bi’l-vefeyât adlı eseri, İdrisi hakkında önemli bilgiler sunar. Safedî, İdrisi’nin babası Muhammed b. Abdallah b. el-Ali İdrisi’nin XI. yüzyılın yaklaşık ikinci yarısında İspanya’daki siyasi çekişmeler nedeniyle Sicilya’ya sığındığını ve İdrisi’nin burada doğduğunu aktarır. İdrisi’nin Kral I. Roger’ın sarayında büyüdüğünü ve bu dönemde geleceğin kralı olacak olan oğlu Roger ile birlikte yetiştiğini belirtir. Bazı diğer müellifler, İdrisi’nin gerçekten İtalya’da doğmuş olabileceğini öne sürmektedirler.
Kral II. Roger’ın Palermo’da doğup büyüdüğü ve Sicilya’nın o dönemde İslam bilim ve kültürünün etkisi altında olduğu bilgisi, İdrisi’nin bilime olan ilgisini ve Kral Roger’ın bilime verdiği destekle ilgilidir. İdrisi’nin, Roger’ın sarayında önemli bir üye olduğu ve Hz. Peygamber’in soyundan gelen bir bilim insanı olarak tanımlandığı ifade edilir.
İdrisi’nin doğum yeri ve hayatı hala birçok tartışmaya konu olmuştur. Safedî’nin eseri, İdrisi’nin Sicilya’da doğduğunu ve Kral Roger ile olan ilişkisinin önemli olduğunu savunur. Ancak bu konu hala belirsizliklerle doludur ve kesin bir bilgiye ulaşmak zordur. İdrisi’nin hayatı hakkında daha fazla bilgiye sahip olunabilmesi için yeni araştırmalar ve keşifler gerekebilir.
TANRIKULU, M. (2023). Şerif el-İdrisi, Kral Roger, Kitabu’r Rucar ve Tabula Rogeriana Üzerine. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 6(1), 1-26. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2644165